📖 Thuật Ngữ Lập Trình - Programming Terms
Tóm tắt: Từ điển các thuật ngữ lập trình cơ bản được giải thích theo phong cách ELI5 (Explain Like I'm 5), giúp người mới bắt đầu hiểu rõ các khái niệm từ A đến Z.
🎯 Tại Sao Cần Hiểu Thuật Ngữ?
Hãy tưởng tượng bạn đi du lịch nước ngoài mà không biết ngôn ngữ địa phương 🗺️. Lập trình cũng vậy! Các thuật ngữ giống như "ngôn ngữ chung" mà tất cả lập trình viên sử dụng để giao tiếp.
Hiểu thuật ngữ giúp bạn:
- Đọc tài liệu dễ dàng hơn 📚
- Giao tiếp với developer khác 💬
- Tìm kiếm giải pháp trên Google 🔍
- Học các ngôn ngữ khác nhanh hơn 🚀
🔤 THUẬT NGỮ THEO THỨ TỰ ABC
A
Algorithm (Thuật toán)
Giải thích đơn giản: Như một công thức nấu ăn! 👨🍳
Thuật toán là một chuỗi các bước cụ thể để giải quyết một vấn đề. Giống như khi bạn nấu phở, bạn phải làm theo thứ tự: luộc xương → nấu nước dùng → chuẩn bị bánh phở → pha chén.
# Ví dụ: Thuật toán tìm số lớn nhất trong danh sách
def find_maximum(numbers):
"""Thuật toán tìm số lớn nhất."""
if not numbers: # Nếu danh sách trống
return None
max_num = numbers[0] # Giả sử số đầu tiên là lớn nhất
for num in numbers[1:]: # Kiểm tra từng số còn lại
if num > max_num:
max_num = num
return max_num
# Sử dụng
scores = [85, 92, 78, 96, 89]
highest_score = find_maximum(scores)
print(f"Điểm cao nhất: {highest_score}") # Kết quả: 96
API (Application Programming Interface)
Giải thích đơn giản: Như menu nhà hàng! 🍽️
API là "thực đơn" của một chương trình. Nó cho bạn biết bạn có thể "gọi món" gì (function nào) và cần "nguyên liệu" gì (parameters).
# Ví dụ: API của một "nhà hàng" (class)
class Restaurant:
"""API của nhà hàng - menu các món có thể gọi."""
def __init__(self):
self.menu = {
'pho': 50000,
'bun_bo': 45000,
'com_tam': 40000
}
def order_food(self, dish_name, quantity=1):
"""API method - gọi món ăn."""
if dish_name not in self.menu:
return f"Xin lỗi, không có món {dish_name}"
price = self.menu[dish_name] * quantity
return f"Đã gọi {quantity} {dish_name}, tổng: {price:,}đ"
def get_menu(self):
"""API method - xem thực đơn."""
return self.menu
# Sử dụng API
restaurant = Restaurant()
print(restaurant.order_food('pho', 2)) # Gọi món qua API
print(restaurant.get_menu()) # Xem menu qua API
Array (Mảng)
Giải thích đơn giản: Như dãy tủ có số thứ tự! 🗄️
Mảng là cách lưu trữ nhiều giá trị cùng kiểu trong một "container", mỗi giá trị có một vị trí (index) cụ thể.
# Trong Python, list hoạt động như array
students = ["An", "Bình", "Cường", "Dung", "Em"]
# [0] [1] [2] [3] [4] <- Index
print(f"Học sinh thứ nhất: {students[0]}") # An
print(f"Học sinh cuối cùng: {students[-1]}") # Em
print(f"Tổng số học sinh: {len(students)}") # 5
# Duyệt qua mảng
for i, student in enumerate(students):
print(f"Vị trí {i}: {student}")
B
Bug (Lỗi)
Giải thích đơn giản: Như con kiến trong máy tính! 🐛
Bug là lỗi trong code khiến chương trình hoạt động không đúng. Tên gọi này xuất phát từ việc tìm thấy con bướm đêm trong máy tính đời đầu!
# Ví dụ các loại bug phổ biến
# 1. Syntax Error - Lỗi cú pháp
# print("Hello World" # Thiếu dấu ngoặc đóng
# 2. Logic Error - Lỗi logic
def calculate_average(numbers):
"""Tính trung bình - có bug logic."""
total = sum(numbers)
# Bug: chia cho 0 khi danh sách trống
return total / len(numbers) # Sẽ lỗi nếu numbers = []
# Sửa bug:
def calculate_average_fixed(numbers):
"""Tính trung bình - đã sửa bug."""
if not numbers: # Kiểm tra danh sách trống
return 0
return sum(numbers) / len(numbers)
# 3. Runtime Error - Lỗi khi chạy
def divide_numbers(a, b):
"""Chia hai số - có thể có bug."""
return a / b # Bug: chia cho 0
# Test
try:
result = divide_numbers(10, 0) # Sẽ gây lỗi
except ZeroDivisionError:
print("Bug đã được bắt: không thể chia cho 0!")
Boolean (Kiểu Bool)
Giải thích đơn giản: Như công tắc đèn! 💡
Boolean chỉ có 2 giá trị: True (bật) hoặc False (tắt). Được đặt tên theo nhà toán học George Boole.
# Boolean cơ bản
is_student = True
is_graduated = False
print(f"Là học sinh: {is_student}")
print(f"Đã tốt nghiệp: {is_graduated}")
# Boolean từ so sánh
age = 18
is_adult = age >= 18 # True
is_child = age < 13 # False
print(f"Đã thành niên: {is_adult}")
# Boolean trong điều kiện
if is_student and not is_graduated:
print("Đang còn đi học")
elif is_graduated:
print("Đã tốt nghiệp")
else:
print("Không rõ trạng thái")
# Boolean với các phép toán logic
has_id = True
has_money = True
can_buy_ticket = has_id and has_money # True
print(f"Có thể mua vé: {can_buy_ticket}")
C
Class (Lớp)
Giải thích đơn giản: Như bản thiết kế nhà! 🏠
Class là "bản thiết kế" để tạo ra các object (đối tượng). Giống như bản vẽ kiến trúc, từ một class bạn có thể tạo ra nhiều object.
class Student:
"""Class Student - bản thiết kế của học sinh."""
def __init__(self, name, age, student_id):
"""Constructor - hàm khởi tạo."""
self.name = name # Thuộc tính (attribute)
self.age = age
self.student_id = student_id
self.grades = [] # Danh sách điểm
def add_grade(self, subject, score):
"""Method - phương thức thêm điểm."""
grade = {
'subject': subject,
'score': score
}
self.grades.append(grade)
def get_average(self):
"""Method - tính điểm trung bình."""
if not self.grades:
return 0
total = sum(grade['score'] for grade in self.grades)
return total / len(self.grades)
def introduce(self):
"""Method - tự giới thiệu."""
avg = self.get_average()
return f"Xin chào, tôi là {self.name}, {self.age} tuổi, MSSV: {self.student_id}, ĐTB: {avg:.1f}"
# Tạo object từ class
student1 = Student("Nguyễn Văn An", 20, "SV001")
student2 = Student("Trần Thị Bình", 19, "SV002")
# Sử dụng methods
student1.add_grade("Toán", 8.5)
student1.add_grade("Lý", 9.0)
print(student1.introduce())
Compiler (Trình biên dịch)
Giải thích đơn giản: Như thông dịch viên! 🗣️
Compiler chuyển đổi code từ ngôn ngữ lập trình sang ngôn ngữ máy (machine code) mà máy tính hiểu được.
# Python là interpreted language, không cần compile trước
# Nhưng có thể dùng py_compile để tạo bytecode
import py_compile
import os
# Tạo file Python đơn giản
simple_code = '''
def greet(name):
"""Hàm chào hỏi."""
return f"Xin chào {name}!"
if __name__ == "__main__":
print(greet("Python"))
'''
# Ghi vào file
with open('simple_program.py', 'w', encoding='utf-8') as f:
f.write(simple_code)
# "Compile" thành bytecode
py_compile.compile('simple_program.py')
print("Đã tạo file .pyc (bytecode)")
print("Trong Python:")
print(" Source code (.py) → Bytecode (.pyc) → Machine code")
# Cleanup
if os.path.exists('simple_program.py'):
os.remove('simple_program.py')
D
Database (Cơ sở dữ liệu)
Giải thích đơn giản: Như tủ hồ sơ khổng lồ! 🗃️
Database là nơi lưu trữ và tổ chức dữ liệu một cách có hệ thống, giúp tìm kiếm và quản lý thông tin dễ dàng.
import sqlite3
from datetime import datetime
class StudentDatabase:
"""Ví dụ về database đơn giản với SQLite."""
def __init__(self, db_name="students.db"):
self.connection = sqlite3.connect(db_name)
self.create_table()
def create_table(self):
"""Tạo bảng students."""
self.connection.execute('''
CREATE TABLE IF NOT EXISTS students (
id INTEGER PRIMARY KEY AUTOINCREMENT,
name TEXT NOT NULL,
age INTEGER,
email TEXT UNIQUE,
created_at TIMESTAMP DEFAULT CURRENT_TIMESTAMP
)
''')
self.connection.commit()
def add_student(self, name, age, email):
"""Thêm học sinh vào database."""
try:
self.connection.execute('''
INSERT INTO students (name, age, email)
VALUES (?, ?, ?)
''', (name, age, email))
self.connection.commit()
print(f"✅ Đã thêm {name} vào database")
except sqlite3.IntegrityError:
print(f"❌ Email {email} đã tồn tại!")
def find_student(self, name):
"""Tìm học sinh theo tên."""
cursor = self.connection.execute('''
SELECT * FROM students WHERE name LIKE ?
''', (f'%{name}%',))
results = cursor.fetchall()
return results
def close(self):
"""Đóng kết nối database."""
self.connection.close()
# Sử dụng database
db = StudentDatabase()
# Thêm dữ liệu
db.add_student("Nguyễn Văn An", 20, "[email protected]")
db.add_student("Trần Thị Bình", 19, "[email protected]")
# Tìm kiếm
results = db.find_student("An")
print(f"Kết quả tìm kiếm: {results}")
db.close()
Debug (Gỡ lỗi)
Giải thích đơn giản: Như thám tử điều tra! 🕵️♂️
Debug là quá trình tìm và sửa lỗi trong code. Giống như thám tử, bạn phải theo dõi manh mối để tìm ra nguyên nhân.
import pdb # Python Debugger
def calculate_grade(scores):
"""Tính điểm trung bình - có thể có lỗi."""
print(f"📊 Đầu vào: {scores}")
# Breakpoint để debug
# pdb.set_trace() # Uncomment để dừng tại đây
total = 0
count = 0
for score in scores:
print(f" Đang xử lý điểm: {score}")
if score >= 0: # Chỉ tính điểm hợp lệ
total += score
count += 1
if count == 0:
print("⚠️ Không có điểm hợp lệ!")
return 0
average = total / count
print(f"📈 Kết quả: {total}/{count} = {average:.2f}")
return average
# Debug techniques
def debug_example():
"""Các kỹ thuật debug phổ biến."""
# 1. Print debugging - cách đơn giản nhất
test_scores = [8.5, 9.0, -1, 7.5, 10.0]
print("=== PRINT DEBUGGING ===")
result = calculate_grade(test_scores)
# 2. Assert statements - kiểm tra giả định
print("\n=== ASSERT DEBUGGING ===")
assert result > 0, "Điểm trung bình phải > 0"
assert result <= 10, "Điểm trung bình phải <= 10"
print("✅ Tất cả assertions đều passed!")
# 3. Try-except để bắt lỗi
print("\n=== EXCEPTION HANDLING ===")
try:
empty_scores = []
result2 = calculate_grade(empty_scores)
print(f"Kết quả với list rỗng: {result2}")
except Exception as e:
print(f"❌ Lỗi: {e}")
# Chạy debug example
debug_example()
# 4. Logging - ghi lại quá trình
import logging
logging.basicConfig(level=logging.DEBUG,
format='%(asctime)s - %(levelname)s - %(message)s')
def logged_function(x, y):
"""Function có logging để debug."""
logging.debug(f"Bắt đầu với x={x}, y={y}")
if y == 0:
logging.error("Lỗi: Không thể chia cho 0!")
return None
result = x / y
logging.info(f"Kết quả: {x}/{y} = {result}")
return result
# Test logging
print("\n=== LOGGING DEBUGGING ===")
logged_function(10, 2)
logged_function(10, 0)
E
Exception (Ngoại lệ)
Giải thích đơn giản: Như báo động cháy! 🚨
Exception là "tín hiệu báo động" khi có gì đó bất thường xảy ra trong chương trình.
# Các loại exception phổ biến
def exception_examples():
"""Ví dụ các loại exception thường gặp."""
print("=== CÁC LOẠI EXCEPTION PHỔ BIẾN ===")
# 1. ValueError - Giá trị không hợp lệ
try:
age = int("abc") # Không thể chuyển "abc" thành số
except ValueError as e:
print(f"1. ValueError: {e}")
# 2. ZeroDivisionError - Chia cho 0
try:
result = 10 / 0
except ZeroDivisionError as e:
print(f"2. ZeroDivisionError: {e}")
# 3. KeyError - Key không tồn tại
try:
student = {"name": "An", "age": 20}
grade = student["grade"] # Key "grade" không tồn tại
except KeyError as e:
print(f"3. KeyError: {e}")
# 4. IndexError - Index ngoài phạm vi
try:
numbers = [1, 2, 3]
item = numbers[10] # Index 10 không tồn tại
except IndexError as e:
print(f"4. IndexError: {e}")
# 5. FileNotFoundError - File không tồn tại
try:
with open("nonexistent_file.txt", "r") as f:
content = f.read()
except FileNotFoundError as e:
print(f"5. FileNotFoundError: {e}")
# Custom Exception
class StudentError(Exception):
"""Custom exception cho student-related errors."""
pass
class Student:
"""Class Student với exception handling."""
def __init__(self, name, age):
if not name or not name.strip():
raise StudentError("Tên học sinh không được để trống!")
if age < 0 or age > 100:
raise StudentError(f"Tuổi {age} không hợp lệ (phải từ 0-100)!")
self.name = name.strip()
self.age = age
self.grades = []
def add_grade(self, subject, score):
"""Thêm điểm với validation."""
if not subject or not subject.strip():
raise StudentError("Tên môn học không được để trống!")
if not (0 <= score <= 10):
raise StudentError(f"Điểm {score} phải từ 0-10!")
self.grades.append({
'subject': subject.strip(),
'score': score
})
def get_average(self):
"""Tính điểm trung bình."""
if not self.grades:
raise StudentError("Chưa có điểm nào để tính trung bình!")
total = sum(grade['score'] for grade in self.grades)
return total / len(self.grades)
# Test custom exceptions
def test_student_exceptions():
"""Test các exception của Student class."""
print("\n=== CUSTOM EXCEPTION EXAMPLES ===")
# Test case 1: Tên rỗng
try:
student = Student("", 20)
except StudentError as e:
print(f"❌ {e}")
# Test case 2: Tuổi không hợp lệ
try:
student = Student("An", -5)
except StudentError as e:
print(f"❌ {e}")
# Test case 3: Điểm không hợp lệ
try:
student = Student("An", 20)
student.add_grade("Toán", 15) # Điểm > 10
except StudentError as e:
print(f"❌ {e}")
# Test case 4: Tính trung bình khi chưa có điểm
try:
student = Student("An", 20)
avg = student.get_average()
except StudentError as e:
print(f"❌ {e}")
# Test case 5: Thành công
try:
student = Student("Nguyễn Văn An", 20)
student.add_grade("Toán", 8.5)
student.add_grade("Lý", 9.0)
avg = student.get_average()
print(f"✅ Thành công! Điểm TB của {student.name}: {avg:.1f}")
except StudentError as e:
print(f"❌ {e}")
# Chạy examples
exception_examples()
test_student_exceptions()
F
Function (Hàm)
Giải thích đơn giản: Như máy pha cà phê! ☕
Function là một "máy" nhận đầu vào (input), xử lý, và trả về kết quả (output). Giống như máy pha cà phê: bỏ bột vào → ấn nút → có cà phê.
# Function cơ bản
def greet(name):
"""Hàm chào hỏi - input: tên, output: lời chào."""
return f"Xin chào {name}!"
# Sử dụng function
message = greet("Python")
print(message) # Xin chào Python!
# Function với nhiều parameters
def calculate_bmi(weight, height):
"""Tính chỉ số BMI."""
bmi = weight / (height ** 2)
if bmi < 18.5:
category = "Gầy"
elif bmi < 25:
category = "Bình thường"
elif bmi < 30:
category = "Thừa cân"
else:
category = "Béo phì"
return {
'bmi': round(bmi, 2),
'category': category
}
# Test BMI function
result = calculate_bmi(65, 1.7) # 65kg, 1.7m
print(f"BMI: {result['bmi']}, Phân loại: {result['category']}")
# Function với default parameters
def make_coffee(coffee_type="cà phê đen", sugar_level=1, milk=False):
"""Pha cà phê với các tùy chọn."""
coffee = f"Một ly {coffee_type}"
if sugar_level > 0:
coffee += f" với {sugar_level} thìa đường"
if milk:
coffee += " và sữa"
return coffee
# Sử dụng với default values
print(make_coffee()) # Cà phê đen, 1 thìa đường
print(make_coffee("cappuccino", 2, True)) # Custom coffee
print(make_coffee(milk=True)) # Chỉ đổi milk, giữ defaults khác
G
Git (Hệ thống quản lý phiên bản)
Giải thích đơn giản: Như máy time travel! ⏰
Git giúp bạn lưu l ại lịch sử thay đổi của code, có thể quay về phiên bản trước nếu cần.
# Các lệnh Git cơ bản (chạy trong terminal)
# Khởi tạo git repository
git init
# Thêm files vào staging area
git add .
# Commit với message
git commit -m "Thêm function tính BMI"
# Xem lịch sử commit
git log --oneline
# Tạo branch mới
git branch feature-calculator
# Chuyển sang branch khác
git checkout feature-calculator
# Merge branch
git merge feature-calculator
# Trong Python, có thể dùng GitPython library
# pip install GitPython
try:
import git
def git_info(repo_path="."):
"""Lấy thông tin Git repository."""
try:
repo = git.Repo(repo_path)
# Thông tin cơ bản
info = {
'current_branch': repo.active_branch.name,
'last_commit': repo.head.commit.hexsha[:7],
'commit_message': repo.head.commit.message.strip(),
'author': repo.head.commit.author.name,
'commit_date': repo.head.commit.committed_datetime.strftime('%Y-%m-%d %H:%M:%S')
}
print("=== GIT REPOSITORY INFO ===")
for key, value in info.items():
print(f"{key}: {value}")
return info
except git.InvalidGitRepositoryError:
print("❌ Không phải Git repository!")
return None
# git_info() # Uncomment nếu đang trong Git repo
except ImportError:
print("GitPython chưa được cài đặt")
print("Cài đặt: pip install GitPython")
H
Hash (Băm)
Giải thích đơn giản: Như dấu vân tay! 👆
Hash biến đổi dữ liệu thành một chuỗi có độ dài cố định, như "dấu vân tay" duy nhất của dữ liệu đó.
import hashlib
def demonstrate_hashing():
"""Demo các loại hash function."""
# Dữ liệu test
password = "my_secret_password"
print("=== HASH FUNCTIONS ===")
print(f"Original: {password}")
# MD5 (không an toàn cho security)
md5_hash = hashlib.md5(password.encode()).hexdigest()
print(f"MD5: {md5_hash}")
# SHA-256 (an toàn hơn)
sha256_hash = hashlib.sha256(password.encode()).hexdigest()
print(f"SHA-256: {sha256_hash}")
# SHA-512 (an toàn nhất)
sha512_hash = hashlib.sha512(password.encode()).hexdigest()
print(f"SHA-512: {sha512_hash[:64]}...") # Chỉ hiển thị 64 ký tự đầu
# Password hashing with salt
import secrets
class PasswordManager:
"""Quản lý mật khẩu an toàn với salt."""
@staticmethod
def hash_password(password):
"""Hash password với salt ngẫu nhiên."""
# Tạo salt ngẫu nhiên
salt = secrets.token_hex(16)
# Kết hợp password với salt
password_salt = password + salt
# Hash
hashed = hashlib.sha256(password_salt.encode()).hexdigest()
# Trả về salt và hash
return {
'salt': salt,
'hash': hashed
}
@staticmethod
def verify_password(password, stored_salt, stored_hash):
"""Kiểm tra password có đúng không."""
# Hash password với salt đã lưu
password_salt = password + stored_salt
hashed = hashlib.sha256(password_salt.encode()).hexdigest()
# So sánh với hash đã lưu
return hashed == stored_hash
# Test password manager
print("\n=== PASSWORD HASHING ===")
password_mgr = PasswordManager()
# Hash password
user_password = "super_secret_123"
stored_data = password_mgr.hash_password(user_password)
print(f"Original password: {user_password}")
print(f"Salt: {stored_data['salt']}")
print(f"Hash: {stored_data['hash'][:32]}...")
# Verify password
is_correct = password_mgr.verify_password(
user_password,
stored_data['salt'],
stored_data['hash']
)
print(f"Password verification: {'✅ Correct' if is_correct else '❌ Wrong'}")
# Test wrong password
wrong_password = "wrong_password"
is_wrong = password_mgr.verify_password(
wrong_password,
stored_data['salt'],
stored_data['hash']
)
print(f"Wrong password test: {'❌ Should be False' if is_wrong else '✅ Correctly rejected'}")
demonstrate_hashing()
🔍 TÌM KIẾM NHANH
Tìm theo chữ cái đầu
- A: Algorithm, API, Array
- B: Bug, Boolean
- C: Class, Compiler
- D: Database, Debug
- E: Exception
- F: Function
- G: Git
- H: Hash
Tìm theo chủ đề
- Cấu trúc dữ liệu: Array, Boolean, Class
- Lỗi & Debug: Bug, Debug, Exception
- Lập trình: Algorithm, Function, API
- Công cụ: Git, Compiler, Database
- Bảo mật: Hash
🔗 Liên Kết Đến Các Bài Học Khác
- 🐍 Thuật Ngữ Python - Thuật ngữ riêng của Python
- 📊 Cấu Trúc Dữ Liệu - Chi tiết về data structures
- 🔄 Thuật Toán - Các thuật toán cơ bản
- 📋 Python Cheatsheet - Tra cứu nhanh
💡 Lời Khuyên Học Thuật Ngữ
🎯 Chiến lược học hiệu quả:
- Học từng nhóm - Nhóm các thuật ngữ liên quan
- Thực hành code - Áp dụng ngay vào bài tập
- Tạo flashcards - Ôn tập thường xuyên
- Giải thích cho người khác - Cách học tốt nhất
- Đọc code người khác - Thấy thuật ngữ trong context
📚 Tài nguyên bổ sung:
- Google Translate - Dịch thuật ngữ sang tiếng Việt
- Stack Overflow - Xem cách sử dụng thực tế
- GitHub - Đọc code của projects khác
- Documentation - Tài liệu chính thức
- YouTube - Video giải thích visual
📝 Được cập nhật: Tháng 9, 2024
💡 Tip: "Thuật ngữ là chìa khóa mở cửa vào thế giới lập trình!"